Yucatan is het meest oostelijk gelegen deel van Mexico en vormt een schiereiland dat in het westen wordt omsloten door de Golf van Mexico en in het oosten door de Caribische zee. De drie provincies die samen dit enorme schiereiland vormen zijn Quintanaa Roo, Campeche en Yucatan. Yucatan staat bekend als één van de grootste toeristische gebieden van Mexico door plaatsen als Cancun en Playa del Carmen en is beroemd vanwege de grote hoeveelheden pre-colomiaanse culturele erfgoederen, zoals Chitzen Itza en Tulum. Dit unieke gebied telt nauwelijks rivieren, maar daarentegen treft men hier lagunes en cenotes aan waarin een bijzondere visfauna is terug te vinden. Helaas is niet veel bekend over de verspreiding van cichliden in lagunes en cenotes.
In Oktober 2005 reisde ik voor de vierde maal naar Mexico om de cichliden in dit gebied te bewonderen. Aangezien Yucatan een goed en redelijk veilig bereisbaar gebied is, was het mogelijk om op één dag meerdere plaatsen te bezoeken. Oktober is de laatste maand van het regenseizoen, dus soms werd ik meermaals per dag getrakteerd op fikse regenbuien. Desondanks bezocht ik meerdere cenotes en lagunes en een enkele rivier, die het gebied rijk is.
Helaas werd deze reis bruut verstoord door orkaan “Wilma”, waardoor niet alle geplande wateren zijn bezocht. Toch was de reis zeer de moeite waard en heeft het een onuitwisbare herinnering achtergelaten. Ieder nadeel heeft natuurlijk ook zo zijn voordeel, want de orkaan heeft mij een beetje inzicht gegeven in de enorme krachten die meespelen. Er wordt vaak gesproken over verspreiding van cichliden door orkanan, maar is dit nu werkelijk mogelijk? Ik weet nu dat dit zeker het geval is, want een plotselinge enorme waterstijging van enkele meters tijdens zo’n orkaan, zorgt ervoor dat twee nabijgelegen cenotes of rivieren tijdelijk met elkaar in verbinding kunnen komen. Normaal gesproken zou dit nooit zijn gebeurd, maar een orkaan met een vergelijkbare kracht als Wilma, maakt dit wel mogelijk. Zuid-oost Mexico wordt regelmatig geteisterd door orkanen, want ook in 1998 heb ik de verwoestende kracht van orkaan ‘Mitch’ in de provincie Chiapas mogen aanschouwen. Soortverspreiding als gevolg van natuurverschijnselen zijn in Midden-Amerika de normaalste zaak van de wereld.
Terug naar de cenotes en lagunes, want hierover is genoeg te vertellen.
Historie
Enkele miljoenen jaren geleden was het schiereiland Yucatan slechts een koraalrif. Gedurende de verschillende ijstijden trok de oceaan zich terug en regenwater gemengd met kooldioxide sijpelde door het poreuze kalksteen. Hierdoor ontstonden kilometerslange stelsels van ondergrondse rivieren en grotten, met vele stalactieten en stalagmieten. Na de laatste ijstijd steeg het waterniveau weer en de grottenstelsels vulden zich met zoet water. Op sommige plaatsen verzwakte het dak van deze grotten en stortte na verloop van tijd in. Hierdoor zijn de beroemde cenotes ontstaan, die toegang bieden tot de ondergrondse rivieren en grotten. Er zijn in Yucatan ruim 3000 cenotes waarvan er ca. 1400 bestudeerd en geregistreerd zijn. De oude Maya’s, de belangrijkste inheemse bevolkingsgroep in Mexico, beschouwden de cenotes als heilige plaatsen, met speciale goddelijke krachten. Het woord ‘Cenote’ komt ook van het Maya-woord dzonot dat afgrond betekent. Aangezien er stukken van zeer oude keramische voorwerpen en edelstenen zijn gevonden, denkt men dat er ceremoniële offers aan de goden werden gebracht.
Er zijn vier soorten cenotes:
- ondergrondse,
- oppervlakkige (vijvers/meren),
- semi-ondergrondse
- oppervlakkige bronnen.
Cenote Cristal
Deze cenote, 10 km ten zuiden van het plaatsje Tulum doet zijn naam eer aan. Een prachtige kleine cenote met kristalhelder water die in een weelderig tropisch begroeide omgeving ligt verscholen. Deze cenote is hooguit een meter of 60 breed en 100 meter lang. Op zijn diepste punt meet de cenote ongeveer 6 meter. De gehele cenote is begroeid met Cabomba en prachtige lange slierten van algen waartussen de vissen zich verschuilen. Cenote Cristal ligt slechts één kilometer verwijderd van Cenote Escondido en via een ondergronds rivier zijn deze twee cenotes met elkaar verbonden. Bovengronds is hiervan weinig te merken, omdat een grote doorgaande weg deze ondergrondse rivier kruist.
In Cenote Cristal vingen we een Astyanax sp.:
Van Cenote Escondido is precies bekent welke soorten hierin voorkomen aangezien in april 2004 Michi Tobler uit Zwitserland deze cenote heeft onderzocht. Hij trof hier Vieja Synspila, Cichlasoma octofasciatum, Thorichthys meeki, Amphilophus robertsoni en Parachromis friedrichsthalli aan. Aan niet cichliden trof hij slechts Astyanax fasciatus en Poecilia cf. sphenops aan. Mijn vermoeden was dat Cenote Cristal dezelfde soorten zou herbergen aangezien de twee cenotes zijn verbonden met elkaar. Helaas bleek dit niet het geval te zijn en cichliden ontbraken zelfs volledig in deze cenote. Daarentegen tref je hier in zeer grote aantallen Astyanax fasciatus, Poecilia cf. sphenops, Poecilia mexicana en nog vele andere levenbarende-soorten aan. In Cenote Escondido staan de cichliden bovenaan de voedselketen, maar in Cenote Azul is dit de meerval Rhamdia guatemalensis Het is een bijzondere waarneming dat twee dicht bij elkaar liggende plassen water, die nota bene ondergronds met elkaar zijn verbonden, een totaal verschillende populatie kunnen herbergen.
Laguna Ocom
Laguna Ocom ligt in het oostelijke deel van Yucatan, 250 km ten zuiden van Cancun. Deze zeer moeilijk bereikbare lagune is niet groot, maar in vergelijking met de gemiddelde cenote reusachtig.
Halverwege de doorgaande weg tussen Tulum en Chetumal staat een handgeschreven bordje langs de kant van de weg waarop Laguna Ocom wordt aangeduid. Na een rit van ongeveer 6 kilometer over zeer slechte onverharde weg, kun je niet anders dan te voet verder om bij de lagune te komen. Tenslotte is een wandeling door een dicht, subtropisch woud van nog eens 5 kilometer noodzakelijk, maar uiteindelijk wordt je beloond met een prachtige lagune.
In een serene omgeving lopen de oevers van deze lagune geleidelijk af. De oevers worden beschermd door lange rietkragen die uiteindelijk overgaan in de dichte jungle. Deze bijzondere lagune is uniek, doordat deze zowel door regen als door een cenote wordt gevoed. In de regentijd stijgt de waterspiegel in een nabijgelegen cenote, waardoor deze overstroomt en vervolgens samenvloeit tot een geheel met de lagune. Tijdens het snorkelen in de lagune is het een heel bijzonder gezicht om vanuit het theekleurige water, met modderige bodem ineens in een rotsachtige omgeving terecht te komen met zeer helder water dat ook nog eens kouder en veel dieper is.
Laguna Ocom is rijkelijk gevuld met Petenia splendida, “Cichlasoma” uropthalmus, Crypthoheros spilurus, Vieja synspilus en Thorichthys meeki en volgens Jeff Dubosc uit Frankrijk komt hier ook nog Amphilophus robertsoni voor. Tenslotte zitten hier nog vele soorten levendbarenden, roofzalmen en de aalachtige Ophisternon aenigmaticum.
Thorichthys meeki zorgde in Laguna Ocom voor een grote verassing. Aangezien het water van Laguna Ocom zeer warm is, >30C, zaten er ook in het regenseizoen meerdere broedverzorgende koppels. Deze broedverzorgende koppels lijken het meest op de exemplaren die wij in onze aquaria houden. Deze variant houdt zich voornamelijk op aan de oevers van de lagune. Voor het gemak noem ik deze soort even Thorichthys meeki type I. Naast deze variant van Thorichthys meeki, komt er een tweede variant van Thorichthys meeki (Type II) voor in deze lagune. In de dieper gelegen delen van de lagune, zit een hoger gebouwde variant met een ander kleurpatroon. Deze variant blijft kleiner dan type I en heeft naast de bekende rode keel een geheel blauwe buik, die uiteindelijk overgaat in een zwarte vlek. Opmerkelijk is dat ik slechts broedverzorgende koppels heb waargenomen van type I en niet van type II. Bovendien heb ik ook geen “gemende” koppels gezien, waardoor ik vermoed dat het om een andere variant gaat. Ook lijkt het er op dat type I veel frequenter voorkomt dan type II.
Het was mij niet bekend dat Cryptoheros spilurus zó ver in het noorden van Yucatan voorkomt. De variant die in Laguna Ocom wordt aangetroffen, vertoont geen gelijkenis met de exemplaren die ik in 1999 in Belize heb aangetroffen. In Belize wordt Cryptoheros spilurus zo’n 15 cm groot en is grauw grijs gekleurd. De exemplaren in Laguna Ocom vertonen eerder qua kleurpatroon een gelijkenis met exemplaren uit Honduras (die bekend zijn onder de naam Cryptoheros “Cutteri”) dan met de exemplaren uit Belize. Ook lijkt het er op dat deze variant kleiner blijft dan die uit Belize, want ik heb geen exemplaren van meer dan 11 cm gezien. Volwassen exemplaren van Cryptoheros spilurus tref je vrijwel altijd paarsgewijs aan en ook deze vissen zitten in Oktober met jongen. Waar Thorichthys meeki de voorkeur heeft om af te zetten boven de sedimentrijke grond op een stuk tak of blad, geeft Cryptoheros spilurus de voorkeur aan de rotsachtige stukken. Kleine holletjes vormen de ideale afzetplaats voor de zeer fanatieke koppels. Jonge Petenia’s worden door zowel het mannetje als het vrouwtje venijnig verjaagd bij het hol vandaan om de eitjes te beschermen.
Volwassen exemplaren van Petenia splendida ben ik vaak paarsgewijs tegengekomen in de diepere delen van de zone waar de cenote het meer in komt. Petenia splendida verbergt zich graag in spelonken of onder een uithangende rots. Vanuit deze positie hebben ze een goed uitzicht over een groot deel van de cenote. In het openwater van de cenote en de lagune bevinden zich groepjes van 6 tot 10 jonge exemplaren van Vieja synspila. Voor de Petenia’s vormen ze een gemakkelijke prooi, mits ze snel genoeg kunnen toeslaan. Het is mij niet gelukt om zelfs maar één van deze jonge synspila te pakken te krijgen, want wat zijn deze vissen verdomt snel zeg!
Laguna Verde
Deze lagune ligt nabij de ruïnes van de mayastad Coba en is veel toegankelijker dan Laguna Ocom. Na een rit van 1 uur landinwaarts vanuit Tulum vind je deze lagune aan de kant van de weg.
Laguna Verde maakt onderdeel uit van een groep van 3 kleine en oninteressante lagunes. Oninteressant vanwege de grote hoeveelheid aan uitgezette Tilapia’s in deze lagunes. In het gebied rondom de lagunes zijn talloze kleine dorpjes te vinden, dus voor de inwoners is dit een goede voedselbron. De enige inheemse soort die hier nog wordt gevonden is “Cichlasoma” uropthalmus. Slechts 1 op de 40 a 50 vissen is een Uropthalmus, dus dit geeft wel aan wat de schade bedraagt van de Tilapia’s in deze lagunes. Opvallend in het hele gebied is het ontbreken van Tilapia’s in de meeste cenotes en lagunes. Aangezien het in Yucatan om kleine afgesloten wateren gaat, hebben de uitgezette Tilapia’s zich niet kunnen verspreiden.
Laguna Verde was de enige door mij bezochte lagune waar ik Tilapia’s in heb aangetroffen. Desondanks wilde ik toch graag in deze lagune snorkelen, maar dit werd door een bewoner van een nabij gelegen dorpje afgeraden. Hij pakte een halve kip en stak er een stok doorheen. Terwijl we een steiger opliepen werd mij al snel duidelijk waarom mij dit werd afgeraden. Een grote Kaaiman van zo’n 3 meter lag daar in het water. Dit enorme beest negeerde de talloze vissen die rond hem heen zwommen volledig, maar de kip was in één hap weg. Deze kaaiman bleek niet de enige te zijn, dus ik besloot geen verdere pogingen te ondernemen om in deze lagune te zwemmen. In de nabij gelegen Cenotes heb ik nog wel een poging ondernomen om te zwemmen, maar dit viel niet mee. Via steile trappetjes of via een touw daal je af onder de grond. De cenotes in de omgeving van Laguna Verde zijn geen makkelijk toegankelijke cenotes, maar eenmaal ondergrond wordt je beloond met een prachtige grot met helder en erg koud water. De enige twee soorten die in deze extreme omstandigheden kunnen overleven, zijn Rhamdia guatemalensis en de blinde holenvis Astyanax fasciatus mexicanus.
Tekst & foto’s © S.R.J. Wassenaar