Een dier waar we het nog nooit over hebben gehad is de Octopus, terwijl dat toch een enorm fascinerend dier is wat in onze zeewateren leeft. Helaas hebben we hem zelf nog nooit mogen bewonderen bij het snorkelen. Maar wel hebben we hem mogen aanschouwen bij diverse dierentuinen.
De octopus is het bekendste geslacht binnen de orde Octopoda (afkomstig van het Grieks woord voor ‘acht-poot’). Wat weer een orde is binnen de klasse van de Cephalopoda (inktvissen), dieren met acht armen of tentakels en drie harten.
Hun lichamen zijn zo week dat ze zich in allerlei spleten kunnen nestelen op zoek naar voedsel, wat voornamelijk bestaat uit krabben, garnalen, kreeften, weekdieren en vissen. Ook dienen de spleten als schuilplaats. Ze kunnen zich hierin goed verstoppen voor hun vijanden.
Dat de octopus in alle wereldzeeën en oceanen voorkomt, weten we allemaal denk ik wel, maar minder bekend is het feit dat deze dieren korte tijd op het droge kunnen leven. Voorwaarde is wel dat hun kieuwen vochtig zijn.
Er bestaan meer dan 100 verschillende soorten octopusachtigen (Octopoda), waarvan de Gewone octopus (Octopus vulgaris) de bekendste soort is. Andere bekende geslachten zijn Eledone en Hapalochlaena. De achtarmen van het geslacht Eledone hebben armen met slechts één rij zuignappen. Zij komen voor in de Middellandse Zee en het Noordoostelijk deel van de Atlantische Oceaan. Het tweede bekende geslacht, leeft in de Indische en Stille Oceaan en wordt ook wel Blauwgeringde genoemd. Dit is een kleine octopus, die slechts 10 cm lang wordt. Alle octopussen zijn giftig, maar alleen die van dit geslacht (Hapalochlaena lunulata) zijn dodelijk voor mensen.
In Spanje geldt de octopus (‘pulpo’) als delicatesse. Omdat het vlees te taai is om gewoon te eten, smeten ze het dier vroeger tientallen keren op een harde ondergrond. Gelukkig is er een moderne en betere manier gevonden, ze vriezen de octopus in, waardoor het vlees zachter wordt. Daarna wordt het of gemarineerd in olie en azijn of gebakken voor bijvoorbeeld de paella’s.
Exoskelet
De Octopoda hebben geen exoskelet. Dit is een uitwendig skelet, een omhulling, dat dient ter bescherming van het lichaam van een organisme. Een exoskelet komt onder andere voor bij alle arthropoda (geleedpotigen), mollusca (weekdieren), echinodermata (stekelhuidigen) en bryozoa (mosdiertjes). Ook hebben ze geen intern skelet zoals Sepia dat heeft. Het enige harde deel in zijn lichaam is de hoornachtige bek die lijkt op die van een papegaai.
Hoe oud wordt een Octopus?
De octopus heeft helaas geen lange levensduur. De kleinere soorten worden vaak zelfs niet ouder dan zes maanden. De grootste soort, de Reuzen Kraak, wordt niet ouder dan 5 jaar. De meeste Octopus soorten leven dus niet langer dan ongeveer een jaar.
Deze korte levensduur wordt veroorzaakt door de manier waarop ze voortplanten. Ze planten zich slechts één keer in hun leven voort.
Voortplanting
De voortplanting luidt helaas de dood van de Octopus in. Bij de voortplanting gebruiken de mannetjes een speciale arm, ook wel hectocotylus genoemd, om de spermatoforen (zakjes gevuld met sperma) in de vrouwelijke mantelholte te brengen. De hectocotylus, meestal de derde rechterarm, breekt tijdens de copulatie van het lichaam af. Voorheen dachten biologen, die deze arm in de mantelholte van het wijfje aantroffen, dat het om een parasitaire worm ging. Deze worm werd geclassificeerd onder de naam hectocotylus, wat thans dus de naam van de copulatiearm is. Helaas sterven mannetjes enkele maanden na de copulatie.
Bij sommige soorten bewaren de vrouwtjes het sperma enkele weken in het lichaam, totdat de eieren zijn gerijpt. Na de bevruchting, legt het vrouwtje ongeveer 200.000 eitjes (dit aantal varieert sterk tussen de soorten). De eitjes hangen in trossen vanaf het plafond van het hol, of worden een voor een op de bodem gelegd. Het vrouwtje bewaakt de eieren tegen roofdieren en blaast er regelmatig water overheen om ze van zuurstof te voorzien. Zij eet gedurende deze periode (ongeveer een maand) niet. Als de eieren uitkomen sterft het vrouwtje en de baby-octopussen drijven dan enige tijd in wolken plankton, waarbij zij leven van de larven van krabben en zeesterren e.d. totdat zij terugzinken naar de bodem van de zee.
Zuignappen
De vangarmen van de octopus zijn met zuignappen bedekt. Dit zijn meestal twee rijen zuignappen, bij enkele soorten, zoals de Eledone, is er sprake van één rij. Sommige soorten zijn in staat om, bijvoorbeeld bij gevaar, vangarmen af te stoten (net zoals hagedis dat met zijn staart kan doen). Daarnaast beschikken octopussen nog over twee andere middelen om zich te beschermen, het spuiten van een inktwolk uit zijn inktzak en de eigenschap om hun kleur aan de omgeving aan te passen (camouflage). Dit gebeurt via pigment bevattende cellen in de opperhuid, de zogeheten chromatoforen.
Octopus intelligentie
De Octopoda gelden als intelligente dieren die beschikken over een korte-en langetermijngeheugen. Twee derde van de zenuwcellen bevindt zich niet in de hersenen, maar in de vangarmen. Dierproeven in aquaria hebben aangetoond dat de octopus in staat is allerlei patronen en vormen goed van elkaar te onderscheiden. Ook zijn zij goed in staat tot leren, zoals blijkt uit doolhofproeven. Verder wordt er soms ‘speelgedrag’ vertoond zoals blijkt uit het onderzoeken en manipuleren van voorwerpen en speelgoed dat zich in aquaria bevindt.
Heel bekend is Paul de Octopus. Deze leek de uitslag van alle zeven wedstrijden van het Duitse team en van de finale van Nederland tegen Spanje juist te voorspellen. Ook tijdens het Europees kampioenschap voetbal 2008 werd hij gebruikt. Paul was overigens niet het enige dier dat werd gebruikt om “voorspellingen” te doen over de finale van het WK 2010. Daags na de finale van het wereldkampioenschap 2010 maakte het Sealife Aquarium in Oberhausen bekend dat Paul de Octopus niet meer voor voorspellingen gebruikt zou worden. Toen was hij reeds vrij oud voor een octopus, namelijk tweeënhalf jaar. Hij was 50 centimeter lang.
Ontsnappen
Ook is bekend dat exemplaren die in aquaria worden gehouden, soms het aquarium verlaten en op zoek gaan naar voedsel. De armuiteinden bevatten chemoreceptoren, wat het mogelijk maakt de prooi te proeven. Ondanks de spleetvormige pupillen kunnen de ogen scherp zien. Ze kunnen echter geen kleuren waarnemen. Speciale evenwichtsorganen, de statocysten, zorgen voor de oriëntatie in het horizontale vlak. Ook de ogen blijven via een autonome zenuwbaan altijd horizontaal gericht. De proprioceptie (waarneming van eigen lichaamshouding) is echter gebrekkig ontwikkeld, waardoor er slechts een gebrekkige controle is over bijvoorbeeld de armbewegingen. De voortbeweging geschiedt door op de armen voort te kruipen, of door water te spuiten uit de gespierde sifons (een soort kokers), ook wel hyponomen genoemd.
Octopus, het meest mysterieuze schepsel in de zee
Katherine Harmon Courage heeft ooit een boek geschreven “Octopus, het meest mysterieuze schepsel in de zee” Hierin wordt de octopus prachtig beschreven maar ook heeft ze een aantal leuke verbazingwekkende feitjes van de octopus hierin opgesomd. Zo is bijvoorbeeld bekend wanneer octopussen in een niet stimulerend aquaria leven, waarin alleen maar zeewater en zand is gedaan, de dieren zich zodanig gaan vervelen dat ze zelfs er toe overgaan hun eigen ledenmaten op te eten. In tegenstelling tot die Octopus die het geluk heeft te verblijven in een aquaria waar de beheerder allerlei “speeltjes” zoals schelpen en bloempotten in heeft gezet, dit niet zal doen.
Ook gebruiken ze gereedschappen. Net zoals chimpansees, dolfijnen en kraaien, behoren octopussen tot de speciale reeks intelligente dieren die gereedschappen gebruiken. Zo is er bekend dat de Geaderde octopussen (Amphioctopus marginatus) afgedankte kokosnoten of schelpen gebruiken als stacaravans. Hier dankt hij dan ook zijn bijnaam “Kokosnootoctopus” aan.
Er zijn octopussen bekend die zo slim zijn, dat ze verpakkingen waar iets lekkers voor ze in zit, maar die voorzien zijn van een speciaal kind veilige sluiting, zonder problemen openen om hun snackje eruit te halen. Eigenlijk is dit niet zo verrassend voor een schepsel dat bekend staat de meest hardnekkige schelpen zonder een speciaal mes te openen.
Waarschijnlijk dragen al deze feiten eraan toe dat dit bijzonder schepsel behoort tot de 5 slimste niet-primaten op de planeet.
Copyright foto’s
National Sealife
Margie van der Heijden
