Bowers bij Cichliden: Baltsheuvels uit het Zand
In de kleurrijke wereld van Afrikaanse cichliden valt een bijzonder gedragstype op: het bouwen van bowers. Dit gedrag komt vooral voor bij zandbewonende soorten uit het Malawimeer en, in iets mindere mate, bij soorten uit het Tanganyikameer. In dit artikel leggen we uit wat een bower is, hoe het wordt gebouwd, waarom het gedrag evolutionair belangrijk is, en welke vissoorten dit indrukwekkende baltsgedrag vertonen.
Wat is een bower?
Het woord bower komt uit het Engels en betekent oorspronkelijk iets als “prieel” of “liefdesnest”. In de ornithologie verwijst het naar kunstige structuren die bepaalde vogels (de zogeheten bowerbirds) bouwen om vrouwtjes te lokken. In de aquaristiek is het woord overgenomen om het gedrag van bepaalde mannelijke cichliden te beschrijven die kuilen of heuvels bouwen in het zand om vrouwtjes aan te trekken voor de voortplanting.
Een bower is daarmee een constructie in de zandbodem, gegraven en gevormd door het mannetje als onderdeel van het baltsgedrag. Het dient als visuele lokroep, baltsplaats én als broedplek.
Hoewel er geen vaste Nederlandse vertaling is, worden termen als broedheuvel, baltsheuvel of zandnest weleens gebruikt. In de praktijk blijft de Engelse term bower het meest gangbaar onder aquariumliefhebbers.
Hoe worden bowers gebouwd?
Het bouwen van een bower begint met het uitgraven van een kuil, waarbij het zand met de bek wordt verplaatst. Afhankelijk van de soort, kan dit leiden tot verschillende vormen:
- Een verdiepte kuil met verhoogde randen
- Een zandheuvel of kegelvormige structuur
- Een ringvormige verhoging met een baltsplek in het midden
- Combinaties van meerdere kuilen in een territorium
In de natuur, met name in het Malawimeer, ontstaan soms hele ‘leks’, verzamelingen van tientallen mannetjes die elk hun eigen bower bouwen en verdedigen. Ze proberen daar vrouwtjes te lokken met hun kleuren, bewegingen en de grootte of vorm van hun bower.
Grootte van een bower
In het wild kunnen bowers indrukwekkende afmetingen bereiken:
- Diameter: tot 1 meter of meer
- Hoogte: tot 20 cm
In een aquarium zijn de bowers kleiner, maar mannetjes kunnen nog steeds verrassend actief bouwen. In een aquarium met voldoende zandbodem en ruimte kan een bower een diameter van 20 tot 40 centimeter bereiken.
Waarom bouwen cichliden bowers?
Het bouwen van bowers is onderdeel van seksuele selectie. Vrouwtjes kiezen hun partner deels op basis van fysieke eigenschappen, maar ook op basis van gedrag. Een goed gebouwde, grote of symmetrische bower kan een teken zijn van gezondheid, kracht en territoriumbeheersing.
Bovendien biedt de bower bescherming aan het vrouwtje tijdens het paaien, en creëert het een veilige plaats voor het afzetten van de eieren, al worden de meeste van deze soorten gekenmerkt door muilbroedgedrag, waarbij het vrouwtje de eieren direct na het leggen en bevruchting opneemt in de bek.
Welke vissoorten bouwen bowers?
Cichliden uit het Malawimeer
Hier vinden we de meeste en meest uitgesproken bower-bouwers. Dit zijn voornamelijk zandbewonende “non-mbuna” cichliden.
Voorbeelden van bower-bouwende geslachten uit het Malawimeer:
- Copadichromis
- Mchenga
- Nyassachromis
- Tramitichromis
- Lethrinops
- Otopharynx
- Taeniolethrinops
- Aulonocara (sommige soorten)
- Placidochromis (sommige soorten)
Deze soorten bouwen vaak kuilen of heuvels in het zand. Bij sommige soorten kunnen de mannetjes heel competitief zijn en verdedigen ze hun bower actief tegen andere mannetjes.
Cichliden uit het Tanganyikameer
Hoewel bowers hier minder voorkomen en minder uitgesproken zijn, tonen sommige soorten vergelijkbaar gedrag door kuilen of kleine zandstructuren te bouwen.
Voorbeelden uit het Tanganyikameer:
- Callochromis spp.
- Enantiopus spp.
- Xenotilapia papilio
- Ophthalmotilapia spp.
Deze structuren zijn vaak kleiner en minder opvallend dan in het Malawimeer, maar vervullen dezelfde functie binnen balts en voortplanting.
Praktisch advies voor het aquarium
Wil je het natuurlijke gedrag van bower-bouwers waarnemen in je aquarium? Houd dan rekening met het volgende:
- Zandbodem is essentieel: Gebruik fijn zand met een laagdikte van minimaal 3–5 cm.
- Voldoende bodemoppervlak: Kies een aquarium van minimaal 120 cm lengte voor soorten als Copadichromis of Lethrinops.
- Houd man-vrouw verhoudingen in de gaten: Meerdere vrouwtjes per mannetje geven rust in de groep.
- Territoriumgedrag: Houd rekening met onderlinge agressie tussen mannetjes, zeker als meerdere bowers tegelijk worden gebouwd.
- Let op hun gedrag: Het bouwen van een bower is vaak het eerste teken dat een mannetje in topconditie is en zich wil voortplanten.
Tot slot
Het bouwen van een bower is één van de meest fascinerende gedragingen die je kunt waarnemen bij Afrikaanse cichliden. Het biedt niet alleen inzicht in hun voortplantingsstrategie, maar is ook een indrukwekkend voorbeeld van instinctief gedrag dat visueel en functioneel betekenisvol is. Wie deze vissen met respect voor hun natuurlijke gedrag houdt, wordt beloond met een levendig en natuurlijk schouwspel dat nooit verveelt.
Video
Auteur
John de Lange
Copyright foto
Screenshots van de video’s
Referenties
- Lobel, Phillip S. et al – The Behavior, Ecology and Evolution of Cichlid Fishes – Sonic Cichlids
- Long, Lijang et al – Automatic Classification of Cichlid Behaviors Using 3D Convolutional Residual Networks
- York, Ryan et al – Evolution of bower building in Lake Malawi cichlid fish: phylogeny, morphology, and behavior
- Johnson, Zachary V. et al – Automated measurement of long-term bower behaviors in Lake Malawi cichlids using depth sensing and action recognition
